هوش مصنوعی؛ فرصت‌ها و تهدیدها در آموزش

به گزارش خبرنگار مهر؛ بنا بر تحقیقات، بازار هوش مصنوعی تا سال ۲۰۲۵ به صنعت ۱۹۰ میلیارد دلاری تبدیل خواهد شد. هوش مصنوعی تقریباً در همه ابعاد زندگی ما ظاهر شده و در آینده‌ای نه‌چندان دور به نقش‌آفرینی جدی‌تری در زندگی روزمره انسان می‌پردازد. برخی از مردم از تسلط و غلبه کامل هوش مصنوعی بر انسان‌ها می‌ترسند. هر چند این تصور اغراق‌آمیز و دور از ذهن به نظر می‌رسد؛ بااین‌وجود نمی‌توان انکار کرد که هوش مصنوعی در تمام ابعاد زندگی ما رسوخ کرده است.

هوش مصنوعی در طیف گسترده‌ای از حوزه‌ها، مانند صنایع لجستیک، تولید محتوا، هنر، پزشکی، بازرسی و کشف تقلب و آموزش کاربرد دارد. برای مثال در حوزه پزشکی از هوش مصنوعی برای تشخیص سرطان، شکستگی استخوان و همچنین سکته مغزی استفاده شده است.

در بخش آموزش، هوش مصنوعی در تمام سطوح، نه‌تنها در آموزش، بلکه در سیستم‌های دیگری که تأثیر زیادی بر دانشگاه دارند، مورداستفاده قرار می‌گیرد. برای مثال تابه‌حال شرکت‌ها در مواردی برای آموزش کارکنانشان از سیستم‌های هوش مصنوعی بهره برده‌اند.

چرا هوش مصنوعی در فرایند یادگیری و توسعه فردی مهم است؟

هوش مصنوعی به عبارتی شبیه‌سازی کامپیوتری هوش انسانی است که می‌تواند در روند یادگیری، تجربیات منحصربه‌فردی را برای فراگیران ایجاد کرده و آموزش را ثمربخش‌تر کند. فناوری یادشده در حال رشد و توسعه سریع در حوزه آموزش است و روش‌های آموزش مبتنی بر هوش مصنوعی نیز در حال بروز رسانی مداوم است. هدف نهایی از مداخله هوش مصنوعی در فرایند آموزش، افزایش میزان یادگیری، بهبود اثربخشی آموزش و ارائه آموزش‌های شخصی‌سازی شده و کارآمدتر به کاربران است.

یادگیری شخصی‌سازی‌شده

هوش مصنوعی با تحلیل و تجزیه عملکرد افراد و تطبیق برنامه درسی و محتوایی با نیازها و علایق آن‌ها، این امکان را برای هر فرد فراهم می‌کند که فرایند یادگیری منحصربه‌فرد خود را داشته باشد. سیستم‌های آموزشی مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند در حین آموزش، بازخورد و راهنمایی‌ها مخصوص هر فرد را در اختیار دانش‌آموزان و دانشجویان قرار داده و با بررسی دقیق عملکرد یادگیرندگان، راهنمایی‌هایی را در جهت بهبود فرایند یادگیری هر شخص به او ارائه دهند.

تولید خودکار محتوا

هوش مصنوعی قادر است با تولید خودکار محتوای آموزشی مانند ویدئوها، آزمون‌ها و سایر مطالب تعاملی روند آموزش را فعال کرده و در زمان و منابع انسانی صرفه‌جویی کند.

آزمون‌های تطبیقی

هوش مصنوعی می‌تواند سختی سوالات را بر اساس عملکرد یادگیرنده تنظیم کند و ارزیابی دقیق‌تری از دانش و مهارت‌های دانش‌آموزان ارائه دهد. درصورتی‌که آزمون‌های یکسان ممکن است بعضی افراد را به‌خاطر سختی و بعضی دیگر را به‌خاطر آسانی بیش از اندازه از ارتقای دانش و مهارت بازدارد.

چت‌بات‌ها و دستیاران مجازی

چت‌بات‌ها و دستیاران مجازی قادرند به داوطلبان آموزش، پشتیبانی هر روزه و ۲۴ ساعته ارائه دهند. این تکنولوژی امکان پاسخ‌دادن به سوالات را بیشتر کرده که در نهایت به بهبود عملکرد سیستم‌های آموزشی می‌انجامد. در دوران پاندمی کووید، دسترسی‌نداشتن دانش‌آموزان به مدرسه باعث می‌شد که ابهامات بیشتری در برنامه درسی وجود داشته باشد. در چنین شرایطی دستیار مجازی می‌تواند به کمک معلم آمده و مشکلات و سوالات دانش‌آموزان را پاسخ دهد.

تجزیه‌وتحلیل و پیش‌بینی عملکرد دانش‌آموزان

هوش مصنوعی قادر است عملکرد دانش‌آموزان را پیش‌بینی کند و درکی از توانمندی‌های واقعی دانش‌آموز در اختیار او قرار دهد. از طرف دیگر هوش مصنوعی می‌تواند دانش‌آموزان در معرض خطر را شناسایی کرده و مداخلات شخصی‌سازی‌شده‌ای را ارائه دهد که می‌تواند به بهبود شرایط آن‌ها کمک کند. در بسیاری از مواقع شرایط زندگی و خانوادگی و خطراتی که سر راه نوجوانان قرار می‌گیرد باعث ایجاد اختلال در فرایند آموزشی دانش‌آموزان و بعضاً شرایط روحی نامناسب آن‌ها می‌شود. هوش مصنوعی می‌تواند این مسائل را تشخیص داده و به کمک والدین و مشاوران مدرسه به دانش‌آموزان در معرض آسیب کمک کند.

هوش مصنوعی و روند آموزش مشاغل

دوره‌های آموزشی سازمان‌ها برای کارمندانشان معمولاً یکسان است درحالی‌که افراد با هم تفاوت دارند. بعضی از افراد خیلی از آموزش‌ها را از قبل دیده‌اند و تجربه کاری دارند و بعضی کاملاً بی‌تجربه‌اند. مجبور کردن آدم‌ها به یادگیری مجدد چیزهایی که می‌داند استراتژی درستی نیست. هوش مصنوعی با بررسی مداوم کارمندان قادر است میزان توانایی آن‌ها، پیشرفتشان، مهارت‌های موردنیاز و در نهایت مهارت‌هایی که فراموش کرده‌اند را شناسایی کرده و زمینه رشد و بهبود آن‌ها را در کمترین زمان ممکن و بدون نیاز به بررسی‌های زمان‌بر فراهم کند.

پیشنهاد محتوای مناسب و ایجاد محتوا

هوش مصنوعی با شناخت شکاف‌های دانش و سطح دانش‌آموز قادر است مناسب‌ترین محتوا را به یادگیرنده ارائه دهد. این فرایند مشابه عملکرد موتورهای جستجو است و باعث صرفه‌جویی در وقت دانش‌آموزان می‌شود، زیرا آن‌ها مجبور نیستند ساعت‌ها به‌صورت دستی چندین صفحه نتایج جستجو را مرور کنند.

از طرف دیگر هوش مصنوعی قادر است فرایند زمان‌بر، هزینه بر و چالش‌برانگیز تولید محتوای آموزشی را آسان‌تر کند. این به سازمان‌هایی که در حوزه آموزش فعالیت می‌کنند یا در پی ایجاد برنامه آموزشی مناسب برای ارتقای کارکنان خود هستند و همچنین مدارس و دانشگاه‌ها کمک می‌کند تا بدون نیاز به برون‌سپاری و صرف وقت زیاد، محتوای آموزشی موردنیاز خود را داشته باشند. برای مثال هوش مصنوعی از طریق پردازش زیان طبیعی، قادر به تبدیل فیلم‌ها، کنفرانس‌ها، وبینارها، پادکست‌ها و سخنرانی‌ها به متن است و همین قابلیت باعث افزایش بهره‌وری می‌شود.

هوش مصنوعی و افزایش عدالت آموزشی

توسعه جهان امروز هیچگاه به‌صورت متوازن نبوده است. دانشگاه‌ها و مدارس بزرگ و پر از امکانات در مناطقی از دنیا بااقتدار خودنمایی می‌کنند و این در حالی است که بسیاری از مناطق از امکانات اولیه آموزش محروم هستند و کودکان و نوجوانان بسیاری در این چرخه شاهد به ثمر نرسیدن توانمندی‌ها و استعدادهای خود هستند. هوش مصنوعی این توانایی بالقوه را دارد که به بسیاری از چالش‌های در نظام آموزشی امروز رسیدگی کرده و شکاف‌ها از میان ببرد. سازمان یونسکو در پی آن است تا با استفاده از پتانسیل‌های هوش مصنوعی به سمت برابری آموزشی حرکت کند.

یونسکو به دنبال رویکردی است تا نابرابری‌های کنونی در دسترسی به دانش و تحقیق را در بین فرهنگ‌ها و نژادهای مختلف از بین ببرد. این سازمان می‌خواهد مطمئن شود هوش مصنوعی باعث افزایش شکاف‌های فناوری و آموزشی بین مناطق مختلف نمی‌شود.

وعده «هوش مصنوعی برای همه» باید بتواند نابرابری‌ها را از بین ببرد. نتیجه کنکورهای اخیر در کشور ما نشان می‌دهد که فرزندان متولد شده در خانواده‌های دارای تمکن مالی، متعلق به دهک‌های ثروتمند و پایتخت‌نشین، دسترسی بهتری به منابع آموزشی دارند. هوش مصنوعی این توانایی را دارد که با فراهم‌کردن امکان‌های آموزشی برای تمام افراد، توانایی‌های دانش‌آموزان مناطق محروم را بیش‌ازپیش بالفعل کند.

چالش‌های هوش مصنوعی در حوزه آموزش و یادگیری

کارشناسان معتقدند که هوش مصنوعی با وجود پتانسیل بالا برای ایجاد تحولات مثبت در حوزه آموزش و یادگیری، چالش‌هایی را نیز در پی دارد. در ادامه به برخی از تهدیدات بالقوه این فناوری برای حوزه مذکور می‌پردازیم.

بروز خطاهای علمی و پژوهشی

قابلیت هوش مصنوعی در نگارش مقالات تأثیرگذار، پرمحتوا و مفهومی، در روزهای آغازین عرضه عمومی «ChatGPT» از سوی شرکت «OpenAI»، همه فعالان این حوزه و محققان رشته‌های گوناگون را شگفت‌زده کرد و بسیاری را به این نتیجه رساند که این ابزار می‌تواند جایگزینی مناسب برای پژوهشگران در حوزه‌هی گوناگون شود. با این وجود، پس از گذشت مدت کوتاهی، مسئله بروز خطاهای شناختی و ارائه اطلاعات غیرعلمی و غلط، علی‌رغم قدرت نویسندگی بالای این ابزار، به اسباب نگرانی بدل شد. از همین روی، اکنون صحت سنجی اطلاعات ارائه شده در مقالات علمی چالشی کلیدی برای محققان محسوب می‌شود.

امکان بروز تقلب علمی

موضوع افزایش شدید تقلب علمی و استفاده دانش‌آموزان و دانشجویان از این فناوری برای تولید مقالات پژوهشی، چالش دیگری است که برای استفاده از چت‌بات‌های هوشمند در حوزه آموزش وجود دارد. از همین روی، واکنش اولیه بسیاری از مراکز آموزشی معتبر و بزرگ به ظهور و افزایش چشمگیر استفاده از فناوری مذکور، ممنوعیت کامل آن بود. برخی از سیستم‌های آموزشی مانند اداره آموزش ایالت نیویورک آمریکا و تعدادی از کالج‌های فرانسه در ماه‌های نخست عرضه «ChatGPT»، تصمیم گرفتند که استفاده از آن را به دلیل ترس از بروز تقلب ممنوع کنند.

عدم بهبود فرایند آموزش

آموزش صحیح و دقیق به دانش‌آموزان، یکی از حساس‌ترین ابعاد نظام‌های آموزشی محسوب می‌شود. معلمان همواره با گذشت زمان و کسب تجربیات منحصر به فرد، الگو و روش آموزش مفاهیم به دانش‌آموزان را بهبود می‌بخشند. این در حالی است که ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی مانند ربات‌ها توسط الگوریتم‌هایی که تحت تأثیر تکرار و تجربه نیستند، به پیش می‌روند. بنابراین، مؤلفه تجربه برای آن‌ها موضوعیت ندارد و با تداوم روند تدریس بهبود نمی‌یابند.

تشدید نابرابری آموزشی

پیش‌تر در این نوشتار به امکان تحقق عدالت آموزشی با استفاده از هوش مصنوعی اشاره شد. این در حالی است که روی دیگر سکه افزایش برابری آموزشی، تشدید نابرابری در این حوزه محسوب می‌شود. هوش مصنوعی در حوزه آموزش ممکن است نابرابری‌های موجود در دسترسی به آموزش با کیفیت را تشدید کند. مدارس یا مؤسسات با دسترسی بیشتر به منابع، می‌توانند فناوری‌های پیشرفته هوش مصنوعی را بخرند و این امر سبب بروز تبعیض علیه دانش آموزان محروم و کمتر برخوردار شود.

هوش مصنوعی؛ تحولی در روند یادگیری و توسعه فردی

هوش مصنوعی یکی از امیدوارکننده‌ترین فناوری‌هایی است که می‌تواند روند یادگیری و توسعه فردی را متحول کند. در حال حاضر بسیاری از شرکت‌ها وارد عمل شده‌اند و با سرمایه‌گذاری در این حوزه در پی آن‌اند تا از هوش مصنوعی حداکثر استفاده را ببرند. هوش مصنوعی نه‌تنها می‌تواند یادگیری را افزایش دهد، بلکه قادر است کارایی، تعامل و یادآوری را نیز بهبود بخشد؛ بنابراین استفاده از این فناوری برای تسریع و افزایش بهره‌وری فرایند یادگیری ضروری است.

هوش مصنوعی می‌تواند به کشف استعداد افراد کمک کرده و کلیشه‌های تحصیلی را از بین ببرد و باعث شود که دانش‌آموزان به جای هدر دادن وقت خود، استعدادهای منحصربه‌فرد خود را پرورش داده و کشور تولید نیروی متخصص را در زمینه‌های علمی، فرهنگی، ورزشی و هنری به اوج خود برساند.