ایران در بزنگاه مرجعیت علمی و شتاب رقیبان/چرا شیب رشد علمی کم شد؟

خبرگزاری مهر – گروه دانش و فناوری: پس از انتشار گزارش‌های سالانه درباره میزان تولید علم ایران، میزان استنادات علمی و همچنین گزارش فعالیت علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و مؤسسات پژوهشی کشور در نمایه‌های بین المللی، در محافل علمی کشور زمزمه‌هایی مبنی بر کاهش شیب رشد علمی جمهوری اسلامی ایران نسبت به دو سه سال اخیر مطرح شده است.

این موضوع زمانی بیشتر پررنگ شد که گزارش‌هایی مبنی بر سرمایه گذاری کشورهای منطقه در حوزه تولید علم و پیشی گرفتن آنها از ایران مطرح و این مسئله باعث شد نگرانی از بابت از دست رفتن رتبه اول منطقه در تولید علم مطرح شود.

اما واقعیت ادعاها درباره کاهش شیب رشد علمی ایران و وضعیت علمی در نمایه‌های بین المللی که ثبت کننده مقادیر علمی ایران هستند، چیست؟ وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام و مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم در پاسخ به مهر این موضوع را روشن کرده اند.

تازه‌ترین آمار تولید علم ایرانیان

همچنین در همین زمینه دکتر سید احمد فاضل زاده رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام در گفتگو با خبرنگار مهر درباره آخرین وضعیت تولید علم ایران در نمایه‌های بین المللی گفت: بر اساس دو نمایه بین المللی وب او ساینس و اسکوپوس ایران در سال ۲۰۲۲ به ترتیب ۷۲۷۴۷ و ۷۸۲۰۹ آثار علمی را به ثبت رسانده است. این آمار در سال ۲۰۲۱ به ترتیب ۷۷۱۵۸ و ۷۶۶۸۹ بوده است که کمتر بودن این آمار به دلیل این است که هنوز مدارک سال ۲۰۲۲ به صورت کامل در این نمایه‌ها منتشر نشده است.

وی درباره مقایسه شیب رشد ایران با کشورهای منطقه و اسلامی خاطرنشان کرد: با اینکه آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد که شیب رشد تولیدات علمی ایران از برخی از کشورهای اسلامی کمتر است اما ایران به لحاظ تعداد مقاله و استنادات بر اساس پایگاه اسکوپوس جایگاه نخست را در ۵ سال اخیر دارد و بر اساس پایگاه وب او ساینس، ایران در سال ۲۰۱۹، ۲۰۲۰ و ۲۰۲۳ رتبه نخست و در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ رتبه دوم را در بین کشورهای اسلامی داشته است.

آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد که شیب رشد تولیدات علمی ایران از برخی از کشورهای اسلامی کمتر است اما ایران به لحاظ تعداد مقاله و استنادات بر اساس پایگاه اسکوپوس جایگاه نخست را در ۵ سال اخیر دارد و بر اساس پایگاه وب او ساینس، ایران در سال ۲۰۱۹، ۲۰۲۰ و ۲۰۲۳ رتبه نخست و در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ رتبه دوم را در بین کشورهای اسلامی داشته است فاضل زاده در پاسخ به این موضوع که چه آماری از کشورهایی نظیر عربستان که گفته می‌شود شیب رشد علمی آنها به ما نزدیک است وجود دارد، درباره این مقایسه گفت: در حال حاضر جایگاه اول و دوم در سطح کشورهای منطقه و کشورهای اسلامی بین ایران و ترکیه جابجا می‌شود. اما برخی از کشورها همچون عربستان سعودی در سال‌های اخیر با سرمایه گذاری زیادی که در زمینه زیرساخت‌های پژوهشی و مشارکت محققان بین المللی داشته اند، توانسته اند رشد و شتاب بیشتری در تولید علم دنیا داشته باشند. بر این اساس مدارک بسیاری توسط این پژوهشگران و با نام کشور مقصد در نمایه‌های بین المللی چاپ می‌شود که آمار آن برای این کشور لحاظ می‌شود و باعث نشان دادن یک شیب رشد زیاد در تولیدات آنها می‌شود.

وی افزود: یکی از دلایل شیب بیشتر رشد برخی کشورها نسبت به ایران این است که این کشورها در یک بازه زمانی تولیدات کمتری نسبت به ایران داشتند اما در این سال‌ها به انتشار بیشتر مقالات پرداخته اند. با این حال ایران تاکنون توانسته است که جایگاه ممتاز علمی خود را در بین کشورهای اسلامی حفظ کند ولی باید با برنامه ریزی و تأمین بودجه‌های پژوهشی و فناوری برای تقویت زیر ساختها و افزایش پژوهانه محققین جایگاه کنونی در رقابت با کشورهای منطقه و جهان حفظ شود.

رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام در ادامه گفتگو با مهر درباره دلایل افت شیب رشد علمی در ایران و افزایش شیب رشد علمی در کشورهای رقیب گفت: تحریم‌هایی ظالمانه و تبعیض علمی که در سال‌های اخیر علیه محققان و مؤسسات جمهوری اسلامی ایران صورت گرفته، باعث شده است که دسترسی ایران به امکانات و تسهیلات مورد نیاز برای پژوهش محدود شود و عملاً مشارکت پژوهشگران ایرانی در شبکه‌های علمی دنیا تضعیف شود.

وی افزود: همچنین عدم افزایش بودجه‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دانشگاه‌های و موسسات وابسته متناسب با تورم سالهای اخیر موجب کاهش بودجه‌های پژوهشی و فناوری شده که این امر باعث کاهش شتاب تولید علم کشور نسبت به رقبای منطقه‌ای و بین المللی شده است. علاوه بر این توجه کشور به تولید علم بومی و تمرکز بر حل مسائل جاری کشور نیز می‌تواند تا اندازه‌ای در تولیدات علمی بین المللی که در نمایه‌های بین المللی نمایه نمی‌شوند، کاهش نشان دهد.

فاضل زاده با بیان راهکارهای افزایش وضعیت رشد علمی خاطرنشان کرد: بر اساس لایحه برنامه هفتم توسعه کشور جایگاه علمی دوازدهم در سطح جهان هدف گذاری شده است. خوشبختانه از حیث حضور پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی و سوابق درخشان دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی کشور این ظرفیت وجود دارد و مشروط به سرمایه گذاری قابل توجه در این بخش می‌توان علاوه بر حفظ جایگاه موجود به سمت جایگاه‌های بالاتر حرکت کرد.

راهکارهای افزایش رشد تولیدات علمی

وی گفت: جهت بهبود رشد تولیدات علمی ایران توجه به راهکارهایی از جمله «حفظ سرمایه‌های انسانی در حوزه علم و فناوری در کشور»، «توسعه تحقیقات کشور بر اساس نیازها، اولویت‌ها و منطبق بر نقشه جامع علمی کشور»، «افزایش سرمایه‌گذاری و تامین مالی طرح‌های تحقیقات بنیادی، کاربردی و توسعه ای»، «افزایش بودجه‌های وزارت علوم و وزارت بهداشت و دانشگاه‌ها و موسسات وابسته متناسب با تورم و تخصیص مناسب بودجه برای دانشگاه‌ها و واحدهای پژوهشی» می‌تواند بسیاری از مشکلات و کمبودها را برطرف کند.

رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام اظهار داشت: همچنین «افزایش نمایه شدن نشریات علمی کشور در پایگاه‌های علمی بین المللی»، «یکپارچه سازی و نمایه سازی نشریات علمی کشور در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) و دسترسی محققان کشورهای اسلامی به مقالات محققان داخلی»، «کارگروهی و همکاری در دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی و استفاده مشترک از منابع موجود» و «افزایش مشارکت بین‌المللی در زمینه تولید علم و فناوری در قالب تفاهم نامه‌هایی که دسترسی به امکانات و منابع را برای پژوهشگران کشور فراهم می آورد» می‌تواند نتایج مثبتی در بر داشته باشد.

جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران در سطح بین المللی در دو نمایه مهم

جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران در سطح بین المللی بنابر آخرین یافته‌های موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام در ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که در دو نمایه بین المللی مهم جهانی، دو جایگاه دومی و اولی در اختیار ایران است.

تصویر بالا مربوط به جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران در سطح بین المللی مربوط به نمایه Web of Science است. داده‌های مربوط به استنادات، مشارکت بین المللی و درصد آن از پایگاه InCite و با در نظر گرفتن ESCI استخراج شده است.

نکته مورد اهمیت در این گزارش این است که جایگاه علمی ایران در سال ۲۰۲۳ در دنیا هنوز تثبیت نشده است، از این رو برای مقایسه با سال‌های اخیر قابل اطمینان نیست.

همچنین تصویر بالا مربوط به جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران در سطح بین المللی مربوط به نمایه Scopus است. داده‌های مربوط به استنادات، مشارکت بین المللی و درصد آن از پایگاه InCite و با در نظر گرفتن ESCI استخراج شده است.

داده‌های مربوط به استنادات و اچ ایندکس از وب سایت سایمگو استخراج شده است. آخرین اطلاعات موجود مربوط به سال ۲۰۲۲ است.

نکته مورد اهمیت در این گزارش این است که جایگاه علمی ایران در سال ۲۰۲۳ در دنیا هنوز تثبیت نشده است، از این رو برای مقایسه با سال‌های اخیر قابل اطمینان نیست.

رتبه علمی ایران از زبان وزیر علوم

دکتر محمدعلی زلفی گل وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در گفتگو با خبرنگار مهر درباره این موضوع که آیا واقعاً شیب رشد علمی جمهوری اسلامی ایران در مقایسه با گذشته کاهش یافته است یا خیر گفت: ما مستندات علمی ایران در سال ۲۰۲۲ را در دو پایگاه اطلاعات علمی «تامسون رویترز» و «اسکوپوس» مرور کرده ایم. ایران در پایگاه اطلاعات علمی «اسکوپوس» همچنان در منطقه رتبه اول را در اختیار دارد.

وی افزود: اما در پایگاه اطلاعات علمی «تامسون رویترز» سال گذشته در منطقه ترکیه رتبه اول را به خود اختصاص داد این کشور تقریباً ۴ هزار سند علمی بیشتر از ایران منتشر کرد. البته عربستان با ایران فاصله دارد ولی عربستان هم سرمایه گذاری جدی و کلان در حوزه علم و فناوری کرده و به عنوان یک رقیب جدی مطرح است و در حال تلاش هستند که رتبه اول علمی منطقه را به خود اختصاص دهند.

طراحی نظام سنجش و انگیزش اعضای هیات علمی

وزیر علوم یادآور شد: ما هم باید برنامه ریزی خاص خودمان را داشته باشیم. تولید علمی کشور مجموعه‌ای از دانشگاه‌ها و موسسات علمی و پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی، دستگاه‌های اجرایی، نیروهای مسلح و قوه قضائیه را دربر می‌گیرد. البته به واسطه جامعیتی که وجود دارد انتظار است که مدیریت بخش علمی کشور را وزارت علوم انجام دهد زیرا رئیس شورای عالی علوم تحقیقات و فناوری رئیس جمهور و نائب رئیس آن وزیر علوم است.

وزیر علوم، تحقیقات و فناوری با اشاره به تمهیدات و برنامه وزارت علوم برای افزایش شیب رشد علمی کشور گفت: از جمله این برنامه‌ها می‌توان به طراحی نظام سنجش و انگیزش اعضای هیات علمی اشاره کرد. در این نظام سنجش و انگیزشی که طراحی کردیم اعضای هیات علمی انگیزه داشته باشند که بیشتر در حوزه علم و فناوری تلاش کنند زلفی گل با اشاره به تمهیدات و برنامه وزارت علوم برای افزایش شیب رشد علمی کشور گفت: از جمله این برنامه‌ها می‌توان به طراحی نظام سنجش و انگیزش اعضای هیات علمی اشاره کرد. نظام سنجش و انگیزشی طراحی کردیم اعضای هیات علمی انگیزه داشته باشند تا بیشتر در حوزه علم و فناوری تلاش کنند. امسال برای اساتید جدیدالاستخدام (افرادی که از سال ۱۳۹۷ تاکنون استخدام شده اند) پژوهانه ویژه اختصاص داده ایم. همچنین پژوهانه ویژه ای برای خرید تجهیزات جهت اساتید جدیدالاستخدام اختصاص خواهیم داد.

وی خاطرنشان کرد: برای دانشمندان یک درصد برتر و برای دانشمندان دو درصد برتر و استادان ممتاز پژوهانه ای را از سوی وزارت علوم اختصاص داده ایم. همچنین مجدداً برای استادان نمونه و پژوهشگران برتر، پژوهانه ویژه ای را ابلاغ خواهیم کرد. پایه‌های تشویقی را برای اعضای هیات علمی طراحی کردیم.

وزیر علوم از طراحی یک آئین نامه پژوهانه جدید برای اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها خبر داد و گفت: این آئین نامه در هیات امنای همه دانشگاه‌های کشور مصوب می‌شود و از سال ۱۴۰۳ اجرایی می‌شود. در همین زمینه آئین نامه دانشجویان سرآمد را طراحی کردیم که به زودی ابلاغ می‌شود.

وی گفت: تمامی این فعالیت‌ها به این منظور است که انگیزه اعضای هیات علمی و دانشجویان را در دانشگاه‌ها افزایش دهیم تا اساتید با توجه به استعداد، تلاش و اثربخشی خود بتوانند از منابع مادی و معنوی بهره مند شوند و هر استادی در دانشگاه بیشتر تلاش کند بتواند امتیازات بیشتری را کسب کند. البته انتظار داریم که سازمان برنامه و بودجه، صنایع خصوصی و دولتی هم ارتباط خود را با دانشگاه‌ها عمیق‌تر کنند و از منابعی که در اختیار دارند برای طرح‌های پژوهشی هزینه کنند.

زلفی گل تاکید کرد: انتظار داریم که در برنامه هفتم توسعه سهم پژوهش از درآمد ناخالص ملی قابل توجه باشد، چرا که این سهم می‌تواند بستر خوبی برای حمایت از پژوهشگران و محققان باشد. خوشبختانه قانون جهش تولید دانش بنیان ظرفیت‌های خوبی را برای حمایت از پژوهش دارد. از روسای دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها و پارک‌های علم و فناوری خواسته ایم که از ظرفیت قانون جهش تولید دانش بنیان استفاده کنند.

جامعه دانشگاهی هم تجهیزات آزمایشگاهی می‌خواهد هم منابع مالی

وزیر علوم یادآور شد: بهترین محل برای سرمایه گذاری، علم و فناوری و نوآوری است، البته فقط با منابع مسئله حل نمی‌شود و جامعه فرهیخته دانشگاهی هم تجهیزات آزمایشگاهی می‌خواهند و هم سایر امور مرتبط با تامین منابع. امروزه برای تولید علم کیفی نیاز به تجهیزات آزمایشگاهی روزآمد و پیشرفته است. خوشبختانه با مجوزی که از مقام معظم رهبری دریافت کردیم قرار شده است که مبلغی برای تجهیز آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها اختصاص یابد.

وی درباره اهمیت رشد علمی کشور خاطرنشان کرد: اگر بستر و تجهیزات مناسب را در اختیار جامعه دانشگاهی قرار دهیم و از طرفی نظام سنجش و انگیزش شایسته داشته باشیم تا کسی که بیشتر تلاش می‌کند بهره مندی بیشتری داشته باشد می‌توانیم موفقیت بیشتری کسب کنیم. اما در عین حال باید حرمت دانشگاهیان در قوانین و مقرراتی که تصویب می‌شود، رعایت شود و سقف و محدودیتی برای فعالیت علمی گذاشته نشود زیرا این امر باعث می‌شود که استعدادها به آن اندازه‌ای که می‌توانند، رشد نکنند و این برای کشور ما شایسته نیست.

مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم: طی یکی دو سال آینده به رشد قبلی می رسیم

صمد نژاد ابراهیمی، مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم با تشریح برنامه‌ها و اقدامات وزارت علوم درباره رسیدن به شیب رشد مناسب می‌گوید: با راه اندازی دوره‌های پسادکتری و حمایت از این دوره‌ها از طریق صندوق شورای عتف (علوم، تحقیقات و فناوری)، اصلاح آئین نامه پژوهانه و افزایش پژوهانه اساتید، همچنین نوسازی، بهسازی و تخصیص بودجه تجهیزات آزمایشگاهی می‌توانیم طی یکی دو سال آینده به رشد قبلی می رسیم. ضمن اینکه خوشبختانه ۱۰۰ میلیون یورو به بودجه تجهیزات آزمایشگاهی تخصیص یافته و به زودی به دانشگاه‌ها واریز می‌شود.

این مقام مسئول وزارت علوم اصلاح آئین نامه تشویق مقالات و شناسایی و حمایت از دانشمندان برجسته، دانشمندان یک درصد، دو درصد و دانشمندان حوزه علوم انسانی را از برنامه‌های دیگر وزارت علوم نام برد و گفت: در همین رابطه بالغ بر ۲ هزار و ۵۰۰ استاد شناسایی و در قالب پژوهانه مورد حمایت قرار گرفته اند. همچنین از اساتید جوانی که در ۵ سال اخیر استخدام شده اند، حمایت مالی (پژوهانه) صورت گرفته است به طوری که اساتید حوزه تجربی تا ۱۰۰ میلیون و اساتید علوم انسانی تا ۵۰ میلیون تومان حمایت شده اند که فروردین امسال اولین پرداختی‌ها صورت گرفت.

وی با اشاره به عوامل تاثیرگذار بر رتبه علمی ایران در نظام‌های رتبه بندی گفت: یکی از علت‌های تغییر رتبه وجود تحریم هاست و برخی نشریه‌ها به علت تحریم‌ها، می‌گویند امکان چاپ مقاله از ایران را ندارند و به این دلیل حوزه‌های چاپ مقاله برای ما محدود می‌شود. در همین زمینه ما راهکاری داریم که کمیسیون نشریات وزارت علوم هزار و ۵۰۰ نشریه را حمایت می‌کند. در حال حاضر ۶۰ هزار مقاله سالیانه در کشور به چاپ می‌رسد که خیلی از این مقاله‌ها نمایه بین المللی نیستند و ما افزایش کیفیت نشریات داخلی و نمایه سازی آنها را در دستور کار داریم. البته در همین دو سال گذشته ۴۰ نشریه ما نمایه بین المللی گرفته است.

مقایسه جایگاه علمی ایران با ترکیه و عربستان

مدیر کل سیاستگذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم در پاسخ به سوال دیگری مبنی بر اینکه جایگاه علمی ایران نسبت به ترکیه و عربستان چگونه است، گفت: در حال حاضر ایران در اسکوپوس نسبت به ترکیه فاصله چند هزار مقاله‌ای دارد و فکر می‌کنم تا چند سال آینده ترکیه نمی‌تواند جایگاه ما را کسب کند اما فاصله ایران نسبت به رتبه بالای خود یعنی کشور برزیل فاصله چند هزار مقاله‌ای (۳۰ هزار مقاله) دارد و رسیدن به رتبه ۱۴ برای ما بسیار سخت است.

نژادابراهیمی گفت: در اسکوپوس ایران ۷۸ هزار مقاله و ترکیه نزدیک به ۷۰ هزار مقاله دارد. در نظام رتبه بندی وب آوساینس ترکیه جایگاه بهتری نسبت به ایران دارد. عربستان نیز از سال ۲۰۱۹ رشد شتاب گونه نمایی پیدا کرده است. در حال حاضر تعداد مقالات ایران در ۲۰۲۲ در نمایه وب آن ساینس ۶۳ هزار مقاله و ترکیه ۶۶ هزار و ۹۰۰ مقاله است و یک پله از ترکیه پایین‌تر هستیم‌. کشور عربستان ۵۵ هزار مقاله در ۲۰۲۲ به چاپ رسانده است و با ایران ۸ هزار مقاله فاصله دارد و ۳-۴ رتبه از ما پایین‌تر است.

به گزارش مهر، به نظر می‌رسد مجموعه‌ای از عوامل خارجی از تحریم‌های ظالمانه و تبعیض میان محققان ایرانی در محافل علمی بین المللی تا عوامل داخلی نظیر کمبود بودجه‌های تحقیقاتی و شرایط نامناسب برای تحقیقات کیفی به دلیل نبود زیرساخت‌های مناسب که از بی توجهی برخی مسئولان اجرایی کشور در دوره‌های مختلف نشات می‌گیرد، تولید مقالات علمی را در کشور تحت تاثیر قرار داده است. این در حالی است که کشورهای رقیب در منطقه بیش از پیش به این موضوع توجه نشان داده و سرمایه گذاریهای بزرگی در حوزه‌های علوم پایه، فناوری‌های جدید و مرزهای دانش انجام داده اند که همین سیاستگذاری باعث شده جایگاهشان در تولید علم و شیب رشد آن قابل توجه باشد.

از همین رو با توجه به بزنگاه علمی موجود، مسئولان اجرایی باید نسبت به رفع محدودیت‌ها بر سر راه تولید علم، حرکت دانشمندان در مرزهای دانش و ایجاد انگیزه برای محققان تلاش کنند تا ضمن حفظ وضعیت علمی موجود، گام‌های محکم‌تری برای افزایش شیب رشد و تعداد تولید مستندات علمی برداشته شود.