از شنیدن این نوحه‌ها سیر نمی شوید!/ سفر به گذشته با ذکر حسین (ع)

خبرگزاری مهر -گروه هنر-علیرضا سعیدی؛ عرصه تولید آثار موسیقایی مرتبط با مضامین و رویدادهای مذهبی و اعتقادی همواره جزو پرطرفدارترین و در عین حال پرچالش‌ترین عرصه‌های فرهنگی هنری کشورمان بوده است که در سال‌های طولانی دوشادوش سایر فعالیت‌های فرهنگی هنری مرتبط با این موضوع مورد توجه مخاطبان و هنرمندان قرار گرفته است.

تولیدات این حوزه اگر چه همواره در معرض اتهام‌های فراوان از جمله «سفارشی بودن» قرار داشته‌اند اما به دلیل حس و حال موجود در آن‌ها که برگرفته از باورها و اعتقادات نهفته در ضمیر بسیاری از مخاطبان بالقوه است، در اغلب موارد فعالیت در حوزه را با استقبال هنرمندان مواجه کرده است.

همزمان با ایام سوگواری سیدالشهدا (ع) بر آن شدیم تا بار دیگر نگاهی اجمالی به تولیدات موسیقایی مختلف مرتبط با قیام عاشورا در کشورمان در قالب‌های گوناگونی چون آلبوم، موسیقی متن فیلم و سریال، اجرای زنده و مواردی از این دست داشته باشیم.

در این چارچوب آنچه مورد توجه قرار گرفته و می‌گیرد، صرفاً مرور و یادآوری آثار برجسته حوزه موسیقی «عاشورایی» است که در سال‌های دور و یا نزدیک تولید و در بازار موسیقی عرضه شده‌اند. آثاری که طبیعتاً برخی از آن‌ها از درجه کیفی ممتاز برخوردار بوده‌اند و شاید برخی دیگر با انتقاداتی هم در موعد انتشار به لحاظ موسیقایی و محتوایی مواجه شدند اما همه در یک وجه اشتراک دارند و آن ماندگاری در حافظه جمعی دل‌بستگان اباعبدالله (ع) است.

در سی و هشتمین قسمت از سلسله گزارش‌های «روایت مهر از نواهای عاشورایی»، به سراغ پروژه موسیقایی «نفیر» محصول مؤسسه هنر و ادبیات «هلال» رفتیم که سال‌ها پیش با صدای سیدعلی سادات رضوی از ذاکران اهل بیت (ع) و آهنگ و تنظیم محسن جلیلی و امین شیرازی و حضور صابر جعفری، حمیدرضا رامیار، علیرضا قادر و مهدی نایینی در قالب گروه کُر پیش روی مخاطبان قرار گرفت.

آلبوم «نفیر» مجموعه‌ای شامل بازخوانی نوحه‌های عاشورایی دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی است که به نوعی یادبود نوحه خوانی‌های محمد احمدیان به شمار می‌رود؛ گرامیداشت نوحه‌هایی که بر خلاف ملودی‌های سبک و اشعار بی مایه بسیاری از نوحه‌های این روزها، بر پایه موسیقی دستگاهی و مقامی ایرانی ساخته شده اند. گرچه با حفظ ریتم دسته‌های عزاداری در موسیقی آلبوم «نفیر»، فضای عاشورایی کاملاً به مخاطب القا می‌شود.

آلبومی که دربرگیرنده مجموعه‌ای از بهترین و ماندگار ترین ملودی‌ها و نوحه‌هایی است که از گذشته‌های نه چندان دور به واسطه حضور مداحان پیشکسوت اهل بیت (ع) در حسینیه‌ها، هیأت‌ها و دسته‌های زنجیرزنی و سینه زنی به خوش ریتم ترین، معنوی‌ترین و شورانگیزترین حالت ممکن خوانده شده و موجب می‌شد تا بسیاری از کودکان و نوجوانان آن دوران به واسطه نام نامی حضرت سید الشهدا (ع) جذب این دستگاه با فضیلت اهل بیت شوند. مسیری که در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ در تکایا، حسینیه‌ها، هیأت‌ها و دسته‌های زنجیرزنی و سینه زنی شاهدش بودیم و فضایی را فراهم می‌ساخت که به واسطه این نوحه‌های ارزشمند همواره تصاویر مزین به نام امام حسین (ع) نقش ویژه ای در ذهن شنیداری نسل آن دوران داشته باشد.

«مدال»، «ماه روز»، «باران»، «تقسیم»، «گم شدن»، «پایان»، «پریشانی»، «حُرمت»، «بازگشت» و «سلام» قطعاتی هستند که در این آلبوم گنجانده شده اند.

محسن جلیلی کارشناس و ناظر کیفی مجموعه «نفیر» درباره این پروژه نوشته است: «آیین های سوگواری به عنوان بازتاب پنهان ترین خواست‌ها و باورهای بشری به شایستگی از حفظ و پیوند باورهای گوناگون هر قوم در طول تاریخ خبر می‌دهند و بدین سان در شمار مهم‌ترین نمودهای هویت اجتماعی اقوام هستند.

تاریخ اجتماعی بشر آکنده از آئین‌ها و مراسمی است که انسان کوشیده است به کمک آنها زندگی خود را غنا بخشد و در پس این آئین‌ها به خوبی می‌توان ردپایی از هراس‌ها، امیدها و آرزوهای آدمی را دریافت. آئین‌ها به عنوان یکی از بارزترین نمودهای هویت اجتماعی اقوام مختلف نمایان گر نوع نگرش آنها به زندگی و ارزش‌های مورد قبول آنها است.

در طول سالیان مختلف و پراز فراز و نشیب ایران اسلامی، هیچ گاه فرهنگ عاشورا و پرداختن به اسوه‌های عاشورایی از زندگی مردم دور نبوده و در سخت‌ترین شرایط نیز این مهم باقی بوده است. ولی متأسفانه در سال‌های اخیر به دلایل مختلف از جمله نوع اشعار نادرست و ملودی‌ها و مرثیه‌های تأسف برانگیز، شکل عزاداری در بین برخی اقشار مختلف جامعه دچار تغییرهای نادرستی شده است تا جایی که برخی مواقع کپی برداری از یک ملودی خاص و جایگزین کردن شعر روی آن نه تنها حس معنوی و روحانی در مخاطب ایجاد نمی‌کند، موجب تحریف در عزاداری نیز می‌شود. این درحالی است که ظرفیت بالای موسیقی اصیل ایرانی از یک سو و کلام و شعر فاخر و به دور از تحریف از سوی دیگر می‌تواند باعث خلق آثاری ارزشمندی و جاودانه در این زمینه شود. از جمله می‌توان به نوحه‌ها و مرثیه‌های سال‌های نه چندان دور اشاره کرد که بر پایه موسیقی دستگاهی و مقامی ساخته شده و همچنان در اذهان و خاطر مردم به یادگار باقی مانده و در چنین شرایطی بازگشت به اصالت‌های نوحه خوانی و عزاداری بیش از پیش به چشم می‌خورد.

یکی از خادمان اهل بیت علیهم السلام که در سال‌های نه چندان دور با صدای گرم و پرسوز و گداز و البته اشراف به دستگاه‌های موسیقی ملی، نوحه‌های بی نظیری در خاطره‌ها باقی گذاشته مرحوم محمد احمدیان است که هنوز هم شنیدن نوحه‌هایش، عظمت واقعه عاشورا را در یادها زنده می‌کند.

این مجموعه یادگار از این ذاکر اهل بیت می‌تواند به عنوان یک مرجع مناسب برای بازگشت به شیوه‌های نوحه خوانی قدما و رعایت اصالت‌ها در نوحه خوانی استفاده شود. اما به دلیل نبود کیفیت مناسب صدا و همچنین پراکندگی این آثار، برآن شدیم تا ضمن بازخوانی مجدد برخی از آثار ماندگار این نوحه خوان پیشکسوت با کیفیتی مناسب و با رعایت استاندارهای موسیقی روز روش آموزشی نیز برای ذاکران جوان اهل بیت ارائه کنیم. همچنین کلام استفاده شده در این آثار به دلیل قدمت بالای آن دارای کلماتی بودند که برخی از آنها برای نسل امروز ناآشنا و کمتر شنیده شده بود که ضمن مشاوره با استادان بزرگوار به همت قلم دوست بزرگوارام سید محمد سادات اخوی برخی اشعار به زبان مفاهیم امروزی تغییر پیدا کرده است.

این مجموعه به همت خادم بزرگوار اهل بیت استاد سید علی سادات رضوی که نوحه‌ها با صدای پر از اخلاص و سوز و گداز ایشان و البته آشنایی وی با دستگاه‌های موسیقی ملی بازخوانی شده و حجت الاسلام حسین فتحی مدیرعامل دفتر هنر و ادبیات «هلال» که همواره پیشگام در خدمت به اهل بیت بوده، تولید و ارائه شده است. البته لازم است از تلاش‌ها و زحمات بی دریف دوست هنرمند و بزرگوارم امین شیرازی که در تنظیم موسیقایی این مجموعه همراهم بود قدردانی کنم.»

در توضیح تکمیلی این مجموعه آمده است:

«خداوند در آیه ۲۰۱ سوره بقره دعایی این گونه می‌آموزد: «پروردگارا به ما در دنیا نیکی کن و در آخرت نیز نیکی مرحمت فرما»

کسی که مادرش روزی دو سه بار می‌گوید: «مادر دست به خاک می زنی طلا بشه. من از تو راضی ام خدا هم از تو راضی باشه … نمی‌تواند مشمول این آیه شریفه نباشد. کسی که مسیر خدمت به اهل بیت را مدیون رضایت و دعای مادر کهنسال خود می‌داند و توسل ویژه اش در گرفتاری‌ها به عنایت حضرت فاطمه (س) و حضرت عباس (ع) است و در زمان سلام به حضرت سید الشهدا (ع) دست ارادتش روی سینه اش می‌نشیند، نمی‌تواند مشمول آیه شریفه یادشده از قرآن نباشد. کسی که سعی می‌کند به رهنمود و نصیحت پدر روحانی مرحومش روضه خوان خوش صدا و محبوب مردم منطقه غرب تهران که روز تشییع پیکرش کم نظیر بوده، عمل کند، نمی‌تواند مشمول آیه شریف یاد شده از قرآن نباشد. پدری که با خلوص به فرزندانش می‌گفت: «شما کارتان را با خدا و اهل بیت صاف کنید و برای آل الله زیر و رو نکشید و با اهل بیت بازی نکنید. خدا محبت شما را می‌ریزد در آب و مردم می‌خورند. آن وقت مفت مفت دوستتان خواهند شد، نمی‌تواند مشمول آیه شریف یاد شده از قرآن نباشد.

کسی که نگاهش به معجزه این است: «اهل بیت دستش را گرفتند و رها نکردند»! زیرا در ابتدای جوانی، به اعتبار صدای خوشی که داشته پیشنهادهای وسوسه انگیز خوانندگی را که می توانسته هرجوانی را وسوسه کند، رد کرده و جز برای اهل بیت نخوانده است.

استاد سید علی محمدسادات رضوی که ذاکر اهل بیت و ممدوح قلم حقیر است، درباره خادمی آستان اهل بیت می‌گوید: «خادم باید در مسیر مولای خودش حرکت کند، حداقل خود را به مولایش نزدیک کند و به فرموده امام صادق (ع) زینت باشد برای اهل بیت، نه باعث شکست که اگر این طور باشد اهل بیت در دنیا و آخرت به او عنایت خواهند کرد.

او متولد ۱۳۳۶ در محله سلسبیل تهران است و نسب ایشان در سیادت به حضرت علی بن موسی الرضا (ع) می‌رسد. بعد از فوت پدر روحانی اش (سید اصغر)، برادرش (سید علی نقی)، استاد و راهنمایش در حوزه مداحی شده و اولین تجربه خواندنش در حدود چهارده سالگی همراه او و با خواندن درباره حضرت زهرا (س) بوده است.

استاد به واسطه برادر بزرگ‌تر سید علی اکبر حدود سی و هشت سال است که در مسیر خدمت به مهمانان خانه خدا و عتبات عالیات است.

پدر ایشان به جهت معاشرت با مرحومان، استاد تاج اصفهانی و سعادتمند قمی و اجرای تعزیه به موسیقی ملی و اصیل احاطه کامل داشت و با تشویق‌های پدر، وی هم به موسیقی اصیل علاقه مند شد و گرایش پیدا کرد و در این حوزه شاگردی استادانی مانند سید حسین میرخانی، اسماعیل مهرتاش و محمدرضا شجریان را تجربه کرده و به برکت محافل روضه‌ای که در منزل پدر برگزار می شده با مداحانی چون مرحوم محمد احمدیان، علی بهاری و سید جواد ذبیحی آشنا شده است.

آن روزگار، اوج هنرنمایی مرحوم محمد احمدیان در مداحی بوده است. به گونه‌ای که صدای این هنرمند مستقیم از رادیو پخش می شده است. استاد سادات رضوی به ۲ دلیل شیفته صدا و شیوه خوانندگی مذهبی استاد احمدیان شده است

تعلق او به خانواده‌ای هنرمند و اشراف او بر موسیقی اصیل و اجراهای خوش آواز شعرها و نوحه‌های مذهبی از جمله نوحه مشهور «عقاب» که برای حضرت علی اکبر (ع) سروده و اجرا شده است.

بحث افسار گسیختگی موسیقی و وضعیت نابسمان مداحی و ورود موسیقی غیراصیل به مداحی و ناآگاهی و کم شناختی نسل فعلی مان از نوحه‌ها، موسیقی و سبک آهنگ‌های محکم و مذهبی قدیمی ما از یک طرف و فوت مرحوم احمدیان از طرفی دیگر، مهم‌ترین انگیزه استاد در خوانش آثار این مجموعه است. با این هدف که بازخوانی سبک‌های اصلی و زیبای این هنرمند سبب آشنایی جوانان علاقه مند و جا افتادن سبک‌هایی قوی و عاری از حاشیه‌ها در بین جوانان شود.»

برای شنیدن یکی از قطعات آلبوم «نفیر» اینجا را کلیک کنید.